Różnice w psychoterapii możemy również omawiać ze względu na bazę teoretyczną, z której korzysta terapeuta. Na przestrzeni lat powstały różne szkoły, z których każda kładzie nacisk na inne aspekty człowieka, jak również inaczej rozumieją one przyczyny patologii i co za tym idzie – proponują inny sposób leczenia. Można by rzec, że tak jak różni są pacjenci, tak różne podejścia będą bardziej lub mniej im odpowiadać. To co wspólne – to rola przygotowania psychoterapeuty i dobra, stabilna więź terapeutyczna.
Psychoterapia behawioralna to podejście, które zakłada, że człowiek jest istotą reaktywną, funkcjonuje na zasadzie bodziec – reakcja. Nacisk jest kładziony na obserwowalne zachowanie, a nie na wewnętrzne przeżycia pacjenta. Podstawą jest teoria uczenia się oraz wymiany społecznej. Według tego podejścia zaburzenia powstają na drodze wyuczenia się nieprawidłowych zachowań, które są podtrzymywane przez różne wzmocnienia. Celem terapii jest zmiana niepożądanych zachowań. Terapeuta jest dyrektywny, kształtuje prawidłowe nawyki.
Psychoterapia poznawcza mówi, żeaby zmieniać niechciane zachowanie pacjenta trzeba zwrócić uwagę na procesy poznawcze. Pewien nieprawidłowy sposób spostrzegania i interpretowania zdarzeń u pacjenta, doprowadza go do wyuczenia się niepożądanych zachowań. Psychoterapia polega na przekształcaniu treści myślenia, co
w konsekwencji ma prowadzić do modyfikacji zachowań i uczuć związanych z tymi zachowaniami. Te dwa podejścia często są łączone w podejście behawioralno – poznawcze – CBT. Oba zakładają, że zaczynając od tego co na zewnątrz, można zmienić to, co wewnątrz.
Psychoterapia psychoanalityczna oparta jest na teorii osobowości Freuda i wielu późniejszych autorów mówi, że źródło trudności pacjenta tkwi w jego nieświadomości, do której nie ma on dostępu, a bezpośrednie przyczyny zaburzeń to wewnętrzne konflikty lub deficyty. Terapeuta pomaga pacjentowi w uświadomieniu sobie nieświadomych myśli i emocji, w usuwaniu obron, które tworzy nieświadomość, aby bronić dostępu do zakazanych treści. Ten sposób leczenia zakłada, że aby zmieniło się to, co na zewnątrz, trzeba najpierw zmienić to, co wewnątrz. Jak można się domyślać, nie chodzi tylko o wyeliminowanie objawów, ale o względnie stałą zmianę wewnętrzną – a to wymaga czasu. 00000Dlatego też ta terapia i wyrosła na jej gruncie psychoterapia psychodynamiczna jest zaliczana do średnio i długoterminowych [od 2-3 do kilku lat]. Choć są również metody krótkoterminowe, takie jak Intensywna Krótkoterminowa Psychoterapia Dynamiczna skierowana do osób w konkretnej sytuacji kryzysowej, takiej jak utrata bliskiej osoby, nagła choroba i inne.
Psychoterapia humanistyczna podkreśla, że człowiek sam decyduje o sobie, w dodatku zupełnie świadomie. Objawy czy zaburzenia to trudności, które pojawiają się w momencie osłabienia zdolności do „tworzenia” samego siebie. Wszystkim nam zdarzają się takie chwile osłabienia, ale jednocześnie każdy jest na tyle silny, aby sobie z nimi poradzić. W tym podejściu określenie pacjent zastępuje się często słowem klient. Terapeuta ma wspierać i pomagać w przezwyciężaniu trudności. Ma być empatyczny, dopasowywać się do potrzeb i przeżyć klienta, skupiać się na sytuacji aktualnej, bez skupiania się na to co było, ani na tym co będzie.
Psychoterapia systemowa mówi, że nie można rozpatrywać człowieka w oderwaniu od środowiska, w którym żyje. Jednym z najważniejszych elementów tego środowiska jest system rodzinny i to właśnie na procesach zachodzących w tym systemie skupiają się terapeuci systemowi.
Problemy czy zaburzenia mogą pojawić się np. w wyniku zakłóconej komunikacji czy specyfiki struktury rodziny. Pacjentem jest tu rodzina, a celem psychoterapii jest zmiana całego zaburzonego systemu, a nie zmiana jednego człowieka nazwanego „chorym”. Obecnie wielu psychoterapeutów pracuje integracyjnie, łącząc metody terapeutyczne z kilku podejść, aby w jak najlepszym i najrzetelniejszym stopniu pomóc swoim pacjentom.
